Ιστορικά γεγονότα από τα διπλωματικά αρχεία της Σαντορίνης στην αρχή της Επανάστασης.

Την περίοδο της επανάστασης λειτουργούσαν στο νησί διάφορα προξενεία: Ολλανδίας, Γαλλίας, Βρετανίας, Ρωσίας, Πρωσίας, Ισπανίας και Αυστρίας. Μέσα από τα αρχεία αυτά μπορεί να διαμορφωθεί ένα ευρύτερο πλαίσιο  διαφορετικής προσέγγισης της ιστορίας της περιόδου.   Οι κάτοικοι των δύο δογμάτων διατηρούσαν ξεχωριστές αυτοδιοικούμενες κοινότητες και παράλληλα λειτουργούσε η «Κοινή Καγκελαρία», όπου ρυθμιζόταν από κοινού τα σημαντικά ζητήματα.  Στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας η κοινωνία της Σαντορίνης παρουσίαζε μεγάλες ανισότητες. Ένας μικρός αριθμός κατοίκων διέθετε σημαντική οικονομική επιφάνεια, ένας σημαντικότερος αριθμος μέση επιφάνεια και το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού χαμηλή ορισμένη μάλιστα σε απόλυτη ένδεια.

" Τον 18^ο αιώ, μετά το τέλος του τουρκοβενετικού πολέμου το 1699 αναπτύχθηκε ιδιαίτερα ο εμπορικός στόλος της Σαντορίνης και λειτουργούσαν ναυπηγεία στο νησί. Η ανάπτυξη κορυφώθηκε στις αρχές του 19^ο λόγω και της αύξησης του πληθυσμού . Το 1813 διέθετε 32 πλοία συνολικής χωρητικότητας 2560 τόνων ενώ το 1821 πλοία συνολικής χωρητικότητας 5.000. στη διάρκεια της επανάστασης όλα σχεδόν ταξίδευαν με σημαίες κυρίως Σαρδηνίας και Ρωσίας αλλά και της Αυστρίας, Γαλλίας και Αγγλίας. Το 1828 διέθετε 25 πλοία με ξένες σημαίες.  Η ναυτιλία και το εμπόριο συνδέονταν άμεσα με την αγροτική παραγωγή." 

Με την παραχώρηση διομολογήσεως στις ευρωπαϊκές δυνάμεις οι καθολικοί κάτοικοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας καθίστανται «προστατευόμενοι» υπήκοοι της Γαλλίας και άλλων ευρωπαϊκών χωρών.

Στις 5 Μαίου προσχώρησε η Σαντορίνη μετά από σχετική προκήρυξη που έστειλε η Ύδρα , επικεφαλής των τρίων ναυτικών νησιών με την οποία ζητούσε από τους νησιώτες να συντρέξουν την Επανάσταση με όλες τις δυνάμεις." Οι Κυκλάδες δεν αποτέλεσαν πεδία μαχών, αλλά ορισμένοι κάτοικοί τους πολέμησαν με τις επαναστατικές δυνάμεις στα μέτωπα του αγώνα.  Τούρκοι κάτοικοι ή οθωμανικές αρχές  υπήρχαν ελάχιστοι σε ελάχιστα νησιά προεπαναστατικά.  Τα ζητήματα που κυριάρχησαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ήταν ότι δεν ήταν παρών ο ελληνικός στόλος για να αντιμετωπίσει τυχόν προσβολή των νησιών από τον τουρκικό. Οι φόβοι και η ανασφάλεια των νησιωτών ενισχύθηκαν. Επιπλέον καθώς βρίσκονταν μακριά από το διοικητικό κέντρο της Επανάστασης, τον πρώτο χρόνο, οι τοπικές αρχές δεν είχαν ακριβείς οδηγίες και οι κάτοικοι έπρεπε να αντιμετωπίσουν ανίκανους και αυταρχικούς Έπαρχους που διόριζε η Προσωρινή Διοίκηση καθώς και  ανεξέλεγκτους επαναστάτες γηγενείς ή μη. Τα φαινόμενα αυτά προκάλεσαν αναταραχές ακόμα και εξεγέρσεις εναντίον των επαναστατικών κεντρικών και τοπικών αρχών . οι αναταραχές εκδηλώθηκαν πρώτα και με μεγαλύτερη διάρκεια στη Σαντορίνη με όρους που δημιουργούσαν συνθήκες εμφυλίου."

"Είναι γνωστό ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Σαντορίνης εξεγέρθηκαν το 1822 εναντίον του πρώτου Επάρχου Ευάγγελου Ματζαράκη, τον εκδίωξαν και εξέλεξαν το καλοκαίρι ντόπιους προκρίτους απαιτώντας να διοικούνται και να δικάζονται από εκείνους. Συνεχείς προστριβές θα έχουν οι Σαντορινιοί όπως και οι άλλοι Κυκλαδίτες με τα τρία βασικά ναυτικά νησια ( Ύδρα, Σπέτσες , Ψαρά) που συχνά εισπράττουν και διαχειρίζονται τις έκτακτες και τακτικές τους εισφορές."

"Από το φθινόπωρο του 1821, οι κάτοικοι διχάστηκαν μεταξύ υποστηρικτών και μη της Επανάστασης. Οι συγκρούσεις που θα σημειωθούν δεν αποτελούν αντιπαράθεση μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών αλλά χαρακτηρίζουν την ανάδυση νέας κοινωνικής πραγματικότητας των «εξεγερμένων επαναστατών». […] οι καθολικοί πάντως θα τηρήσουν ενιαία παθητική στάση. Δεν θα προσχωρήσουν στην επανάσταση ούτε θα στραφούν εναντίον της. Τέλος, σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης, οι τακτικές και οι έκτακτες εισφορές προς την Προσωρινή Διοίκηση θα συνεχίσουν αν επιβαρύνουν βασανιστικά τους κατοίκους της Σαντορίνης και να προκαλούν συγκρούσεις με τις κεντρικές και τοπικές αρχές."

 

Σπηλιωτοπούλου Μαρία : Στρατηγικές Επιβίωσης τον καιρό της Επανάστασης του 1821 στις Κυκλάδες  Ο υποπρόξενος της Ολλανδίας στη Σαντορίνη Χριστόδουλος Γίζης  ω Νεοελληνικά Ιστορικά 3, σ. 11-61.