Ο ξαφνικός θάνατος της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας και η "Κυψέλη" του Αντώνη Λαγκαδα

Από το ανεκτίμητο αρχείο του Θηραίου Αντώνη Λαγκαδά, μιας ιδιαίτερα σημαντικής αλλά και άγνωστης μορφής της θηραϊκής κοινωνίας του 20^ου αιώ, η   κ. Τόνια Λαγκαδά, μας παραχώρησε το  τεύχος (5/1891) από  το περιοδικό  «Κυψέλη» που έβγαζε ο Λαγκαδάς στη Σαντορίνη. Με ιδιαίτερη έκπληξη, το συγκεκριμένο τεύχος του περιοδικού, καλύπτει κυρίως τον απρόσμενο θάνατο της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας και τις αντιδράσεις που υπήρχαν στην Θηραϊκή Κοινωνία.

«Ο Αντώνης Λαγκαδάς γεννήθηκε το 1874 στο Καστέλι του Πύργου Σαντορίνης όπου και έζησε τα παιδικά του χρόνια. Τελείωσε το Σχολαρχείο στον Πύργο και μετά ακολούθησε τον αδελφό του στην Αθήνα για να συνεχίσει τις σπουδές του.  […]Η ενασχόληση του με τη φωτογραφία ξεκινάει σε ηλικία 16 ετών, το 1890 στην Αθήνα, με τη στήριξη της Σοφίας Τρικούπη, η οποία του έδωσε την πρώτη του φωτογραφική μηχανή. Τα επόμενα 30 χρόνια επιδόθηκε ερασιτεχνικά στη φωτογραφία παράλληλα με τη συγγραφή άρθρων και την έκδοση λογοτεχνικού περιοδικού. Οι πρώτες του φωτογραφίες απεικονίζουν μορφές και τοπία από την Αθήνα και την Πάτρα.Το 1897 ο διερευνητικός χαρακτήρας του τον οδήγησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, για να εργαστεί στην εταιρεία «Χωρέμη-Μπενάκη» και σύντομα εξελίχθηκε στον βαθμό του Γενικού Διευθυντή. Το 1910 επέστρεψε στην Αθήνα όπου συνέχισε να εργάζεται στις επιχειρήσεις Μπενάκη. Αργότερα διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του Δήμου Αθηναίων και Διευθυντής του Α’ Νεκροταφείου στην Αθήνα. Όταν συνταξιοδοτήθηκε, επέστρεψε στη Σαντορίνη, όπου έμεινε μέχρι τον θάνατό του το 1961.  […]». [1]

Η πριγκίπισσα Αλεξάνδρα είναι μία από τις μορφές που συνέβαλαν θετικά στη διάχυση του θεσμού της βασιλείας στην Ελλάδα. « […]Η Αλεξάνδρα γεννήθηκε ως Πριγκίπισσα της Ελλάδας, έγινε Μεγάλη Δούκισσα της Ρωσίας αφού παντρεύτηκε –σε ηλικία 19 ετών– τον Μέγα Δούκα Παύλο Αλεξάντροβιτς και πέθανε δύο χρόνια αργότερα έχοντας αποκτήσει δύο παιδιά. Η εξαιρετική ομορφιά της, η αγαθότητα και η απλότητά της την είχαν κάνει αγαπητή στους Έλληνες από την παιδική της ηλικία. Όταν ήρθε στην Ελλάδα ο Μέγας Δούκας Παύλος με συγγενείς του για να ζητήσουν σε γάμο την Αλεξάνδρα οι εφημερίδες της εποχής, εκφράζοντας το γενικότερο συναίσθημα, επέδειξαν δυσθυμία «επί τη ιδέα της αποσπάσεως αυτής δια παντός από την χώρα ένθα απήλαυεν αληθούς λατρείας». Και ήταν ασυνήθεις και πρωτοφανείς οι αντιδράσεις που σημειώθηκαν τον Μάϊο 1889 όταν η Αλεξάνδρα, συνοδευόμενη από τους δικούς της, έφευγε για την Πετρούπολη. Βουλή, δημοτικά συμβούλια, εργατικά σωματεία και χιλιάδες κόσμου συνόδευαν την άμαξα που τη μετέφερε στο Σταθμό Πελοποννήσου.  Η επαχθής εκλαμψία που έπαθε στη γέννα του δεύτερου παιδιού της, του Μεγάλου Δούκα Δημήτριου, προκάλεσε τον απροσδόκητο θάνατό της. Ό,τι ακολούθησε δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθεί. «Ο θάνατός της εις την Ελλάδα επροξένησε απερίγραπτον θλίψιν, ίσως δε ουδεμία τοιαύτη υπήρξε βαθυτέρα και γενικοτέρα αυτής», έγραψε δικαιολογημένα ο Θ. Βελλιανίτης. Στις πόλεις και τα χωριά, στους κεντρικούς δρόμους και τις πλατείες, κρεμάστηκαν μαύρα υφάσματα, οι εφημερίδες αφιέρωναν επί ημέρες τα πρωτοσέλιδά τους και επί μήνες δημοσιεύονταν εκατοντάδες ποιήματα[2]» Η Λεωφόρος Αλεξάνδρας και το Μαιευτήριο « Αλεξάνδρα» είναι μερικά από τα δείγματα της ιδιαίτερης λατρείας προς το πρόσωπό της.

Για τον απροσδόκητο χαμό της, ο Αντώνης Λαγκαδάς, αφιερώνει τεύχος του περιοδικού του, εξιστορώντας και τα γεγονότα που συνέβησαν στο νησί. Προσωπικά, δεν μπορώ να μην σταθώ στο προσωπικό άρθρο του Λαγκαδά για την πριγκίπισσα Αλεξάνδρα. Ιδιαίτερα χαρισματικός στη γραφίδα του, όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό στον καθένα, συμμετέχει και αυτός στην  «τὴν θλίψιν καὶ αὴν συγκίνησιν τοῦ κόσμου.»  

Mόλις ἐκομίσθη ἡ εἴδησις τοῦ θανάτου ἅπασαι αἱ κωμοπόλεις τῆς Θήρας, παραχρῆμα ἐπενθηφόρησαν ἅπαντα τὰ δημόσια γραφεῖα ἀνήρτησαν μεσιστίους τὰς σημαίας των, ἰδιωτικά καταστήματα καὶ πλεῖσται οἰκῖαι πενθίμως διεσκευάσθησαν ὑψώσασαι μελανὰς σημαίας, τὰ ἐν τ ῷ λιμένι πλοῖα μὲ ἐπικλινεῖς κεραίας ὕψωσαν μετρέχοντες τὰς ὁδοὺς τῆς νήσου μετὰ δακρύων ἀνήγγελον τὸ θλιβερὸν γεγονός, ἅνδρες καὶ γυναῖκες μετὰ δακρύων ἐξεδήλουν τὸν βαθὺν πόνον, τὸν ὁποῖον ᾐσθάνοντο ἐπὶ τῇ ἀπροσδοκήτω συμφορᾷ, πάντες θρηνοῦντες τὸν πρόωρον θάνατον τῆς ἀτυχοῦς βασιλόπαιδος. Ἐπὶ τριήμερον οἱ κώδωνες τῶν  Ἐκκληισιῶν ἐκρούοντο πενθίμως, αὐξάνοντες τὴν θλίψιν καὶ αὴν συγκίνησιν τοῦ κόσμου.

Κατὰ τὰ κανονισθέντα ὑπὸ τοῦ δημάρχου Θήρας κ. Μοσχόχειλου, μετά το πέρας τῆς λειτουργίας, τὸ Σάββατον τὴν πρωίαν (14 Σεπτεμβρίου) έτελέσθη μνημόσυνον ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ Θήρας ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τῆς πολυκλαύστου βασιλοπαίδος, ἐν αὐτῷ δὲ παρῆσαν  ἅπας ὁ κλῆρος, πάντες οἱ υπάλληλοι, οἱ πρόξενοι, ἡ φρουρὰ τῆς νήσου, ἔστενε δὲ ὁ ναὸς ἐκ τοῦ πολλοῦ πλήθους, ἐξ αμφοτέρων τῶν φύλλων ἐν πενθίμω περιβολῇ. Πρώτην φορὰν ἠσθάνθη ἡ νῆσος ἡμῶν τοιοῦτον καἰ τοσοῦτον βαρὺ γενικόν πένθος. Ἡ μνήμη τῆς καλῆς βασιλοπούλας, θα ἦναι εὐλαβὴς εἰς τὰς καρδίας ἠμῶν και τῶν παίδων ἡμῶν.

Ο σκοπός του άρθρου αυτού, αφού ευχαριστήσω θερμά την κ. Τόνια Λαγκαδά, είναι να βοηθήσω και εγώ με τη σειρά μου στην ανάδειξη της τόσο άγνωστης μα τόσο σημαντικής προσωπικότητας του Αντώνη Λαγκαδά.

Ιωσήφ Πέρρος

Υ.γ.: Αφιερωμένο στην μνήμη της Αρχοντικής Θηραίας Κάκης Νούσια Λαγκαδά.

---

[1] Δρ. Τόνια  Λαγκαδά « Αντώνης Λαγκαδάς, ο Φωτογράφος της Σαντορίνης», στο  http://www.aspromavro.net/alx/articles1/59-afieromata2/212-lagkadas-antonis-o-fotografos-tis-santorinis.html  (ενημέρωση 13/9/14).

[2] Ελ. Σκιαδά: «H θλιμμένη πριγκίπισσα και το τραγικό τέλος της!» στο http://mikros-romios.gr/1411/h-%CE%B8%CE%BB%CE%B9%CE%BC%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7-%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%84/(ενημέρωση 13/9/14).

Τα αρχεία του Foreign Office (1901) για τη Σαντορίνη

Η ανάλυση  του ‘foreign office’ για τη Σαντορίνη , για τις αρχές του 20^ου αιώ., αναδεικνύει για άλλη μια φορά την ιδιαίτερα αναπτυξιακή πορεία που είχε ξεκινήσει από τα τέλη του 19^ου αιω., στο νησί της Σαντορίνης. Το έγγραφο που ακολουθεί, αρχείο Αρτεμίας Αργυρού, μας παρουσιάζει συνοπτικά την εμπορική κίνηση στη Σαντορίνη και την ναυτιλιακή της ανάπτυξη.  Είναι μικρό σε έκταση, όμως περιλαμβάνει εκείνα τα χαρακτηριστικά αναψηλάφησης της ιστορίας του νησιού.

«O κύριος Πρόξενος Βαζέγγιος αναφέρει ότι  η γενική κατάσταση του εμπορίου της Σαντορίνης κατά τη διάρκεια του 1901 ήταν ικανοποιητική. Τα κύρια είδη των εισαγωγών, ως συνήθως αποτελούνταν από σιτάρι, αλεύρι, λάδι, αποικιακή προϊόντα, αποξηραμένα ψάρια, βαρελοσάνιδα, και τα βιομηχανικά είδη που ανέρχονται σε 4.945 τόνους.  Οι εξαγωγές των τοπικών προϊόντων αποτελούνταν από 242.590 εκατόλιτρα οίνου που αποστέλλονται προς τη Ρωσία, τη Μάλτα, την Τουρκία, την Αίγυπτο η Γερμανία και η Ελλάδα, αλάτι και ξηρά δέρματα (σημ. με τεχνητό τρόπο), για την Αυστρία και τη Γαλλία, 79.646 τόνους ηφαιστειακής τσιμέντου (pozolana) στη Ρουμανία, την Αυστρία, την Αίγυπτο, την Τουρκία και Ελλάδα. Αυτό το τσιμέντο χρησιμοποιείται στην κατασκευή των κρηπιδωμάτων, λιμενοβραχίονων και για άλλους υδραυλικούς σκοπούς.  Η ηφαιστειακή λάβα που εξάγονται προς την Αλεξάνδρεια για να συμβάλλει στην οδική κατασκευη ήταν 17000 τόνοι, και 50 τόνους ελαφρόπετρας απεστάλησαν στη Γαλλία, την Αυστρία, το Βέλγιο. Η ναυτιλία της Σαντορίνης είναι σχεδόν αποκλειστικά με Ελληνικά ακτοπλοϊκά πλοία, που το 1901 ανερχόταν 156 ατμόπλοια και ιστιοφόρα 710. Το συνολικό ποσοστό ανερχόταν σε  944 πλοία των 58.634 τόνων μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και   μικρό βρετανικό ιστιοφόρο 63 τόνων με φορτίο του οίνου για τη Μάλτα»

Τα "νησολόγια" της Σαντορίνης

Προσθήκη λεζάντας

Τα νησολόγια, χειρόγραφοι χάρτες που απεικονίζουν τα νησιά,  είναι άλλη μια μορφή αναζήτησης της Ιστορίας της Σαντορίνης. Από την πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία του Ιδρύματος Αικατερίνη Λασκαρίδη: http://el.travelogues.gr/, εντόπισα το παρακάτω κείμενο της Ιόλης Βιγγοπούλου, που εξηγεί την ιστορική εξέλιξη των νησολογίων για το νησί της Σαντορίνης.

Η Σαντορίνη, όπως και όλα τα άλλα νησιά του Αιγαιακού Αρχιπελάγους, ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων με το χειρόγραφο χαρτογραφικό έργο «Liber Insularum Archipelagi» του Cr. Buondelmonti (1420). Το έργο αυτό έμελλε να επηρεάσει όλα τα μεταγενέστερα χειρόγραφα αλλά και έντυπα παρεμφερή έργα, τα νησολόγια δηλαδή που κυκλοφόρησαν έως τις αρχές του 18ου αιώνα περίπου. Έτσι τόσο το νησολόγιο του B. dalli Sonetti (1485), όπου οι χάρτες συνοδεύονται από έμμετρα κείμενα σε μορφή σονέτων, όσο και αυτό του B. Bordone (1547), όπου τους χάρτες συμπληρώνει επεξηγηματικό κείμενο για την ιστορία και τη μυθολογία της νήσου, έχουν εμπνευστεί από το το πρωτοπόρο έργο των αρχών του 15ου αιώνα.

Μετά τη νικηφόρα για τις χριστιανικές δυνάμεις της Δύσης ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), κυκλοφόρησε το πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο (1574) του G.Fr. Camocio, το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G.Rosaccio (1598). Και στα δύο περιέχονται χάρτες της νήσου. Ο T. Porcacchi κυκλοφόρησε μία πολύ πετυχημένη έκδοση (1620)νησολογίου με τη νέα τεχνική στην χάραξη, αυτήν της χαλκογραφίας. Η τεχνική αυτή επέτρεπε περισσότερες λεπτομέρειες, μεγαλύτερη ακρίβεια, πυκνότητα πληροφοριών, και καθιερώθηκε σταδιακά σε όλα τα εικονογραφημένα έργα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε προτιμήθηκε βαθμιαία η λιθογραφία. Στην έκδοση του Μ. Boschini, μικρό νησολόγιο και όμορφο δείγμα της βενετσιάνικης χαρακτικής των μέσων του 17ου αιώνα, ο χάρτης της Σαντορίνης, όπως και όλοι οι άλλοι, συνοδεύεται με επεξηγηματικό κείμενο ιστορικο-γεωγραφικού περιεχομένου. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο.

Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Γάλλος φυσιοδίφης J. Pitton de Tournefort πραγματοποίησε ένα ταξίδι στα νησιά του Αιγαίου και αργότερα δημοσίευσε το χρονικό αυτής της περιήγησής του (1717), το οποίο άλλαξε την μέχρι τότε εικόνα και γνώση για τα νησιά του Αρχιπελάγους. Οι πληροφορίες που παραδίδει (ιστορικές, μυθολογικές, οικονομικές, δημογραφικές και για τον καθημερινό βίο) έμελλε να γίνουν «οδηγός» για όλους τους μετέπειτα ταξιδιώτες που περιηγήθηκαν τα νησιά. Ένα άλλο έργο, έξοχο δείγμα της υψηλής παράδοσης της φλαμανδικής χαρακτικής, κυκλοφόρησε προς τα τέλη του 17ου αιώνα, του Ol. Dapper("Archipel" στα 1688), στο οποίο το κείμενο και η εικονογράφηση βασίστηκαν στην αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία, σε πορτολάνους, νησολόγια αλλά και σύγχρονες του εκδότη (o οποίος δεν ταξιδεψε ποτέ) περιηγητικές μαρτυρίες και έγκυρους χάρτες της εποχής.

Προς τέλη του 18ου αιώνα πραγματοποιήθηκε το ταξίδι του Γάλλου ευγενή και μετέπειτα πρέσβη στην Υψηλή Πύλη M.G.F.A.Choiseul-Gouffier, ο οποίος άλλαξε την «εικόνα» που είχαν μέχρι τότε οι Δυτικοευρωπαίοι αναγνώστες για την Ανατολή. Το μεγαλόπνοο αυτό έργο, εξέφρασε με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα την εποχή εκείνη στην Ευρώπη. Για τη Σαντορίνη μας παραδίδονται χάρτης της Καλντέρας και χάρτης της νήσου, αρχαία νομίσματα, απόψεις τοποθεσιών και οικισμών και γυναίκες σε σκηνή καθημερινού βίου. Χάρτη της νήσου με τη ιδιόμορφη γεωλογική δομή έχουμε και στον «Άτλαντα» που συνοδεύει το χρονικό του G.A. Olivier (1804). Ο Chr. Wordsworth κυκλοφόρησε, αμέσως μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, ένα έργο (περισσότερο ιστορικο-αφηγηματικό παρά περιηγητικό) που εικονογραφήθηκε πλουσιοπάροχα και είχε μεγάλη απήχηση. Σε επανέκδοσή του (1882) έχουμε άποψη και χάρτη της νήσου.

Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η φωτογραφία ανατρέπει τις επιλεκτικές  υποκειμενικές αναπαραστάσεις του χώρου και την ίδια στιγμή γίνεται το πιο ισχυρό όπλο για την καταγραφή της πραγματικότητας, πάντα όμως από το χέρι του δημιουργού της. Σταθμός στις φωτογραφικές αποτυπώσεις έμεινε το έργο του F.F. Boissonnas, έτσι και για τη Σαντορίνη, ο φημισμένος φωτογράφος επικεντρώνεται (1919) με πάθος και ευαισθησία στα εντυπωσιακά ερείπια στην Αρχαία Θήρα, στη Μονή του Προφήτη Ηλία, σε σκηνές αγροτικού βίου, σε απόψεις τοποθεσιών και φυσικά στο απόκοσμο τοπίο της Καλντέρας.

 

  Χάρτης της Σαντορίνης, χαλκογραφία από το βιβλίο του Olfert Dapper "Description exact des iles des l'Archipel...", Άμστερνταμ, 1703