Η Σαντορίνη και το ηφαίστειο

 Η Σαντορίνη ήταν είναι και θα είναι ένα σημαντικό νησί για την Ελλάδα. Σχεδόν, πριν από 2,8 εκατομμύρια χρόνια έγινε μια μεγάλη έκρηξη , η οποία κατέστρεψε το δυτικό κομμάτι του νησιού.
Η έκρηξη αυτή προκάλεσε ένα καταστροφικό τεράστιο κύμα (tsunami) , το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού.
Η δημιουργία των ηφαιστείων οφείλεται στις κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών. Τα ηφαίστεια είναι συγκεντρωμένα σε συγκεκριμένες γεωγραφικές ζώνες , κατά μήκος των λιθοσφαιρικών πλακών. Όταν δυο πλάκες απομακρύνονται η μια από την άλλη δημιουργείται ένα άνοιγμα στο φλοιό της Γης από όπου βγαίνουν λιωμένα πετρώματα και αέρια από τα βαθύτερα στρώματα. Το μάγμα παγώνει και οικοδομεί μεγάλες οροσειρές ενεργών υποθαλάσσιων ηφαιστείων δημιουργώντας ένα νέο ωκεάνιο φλοιό. Όταν δυο πλάκες συγκλίνουν η μια με την άλλη τότε σχηματίζονται βουνά και ηφαίστεια , που δημιουργούν οροσειρές μορφής τόξου. Όταν τα ηφαίστεια βρίσκονται σε έξαρση , εκλύουν αέρια , στάχτη και λαβα.
Η λαβα που βγαίνει από το ηφαίστειο στερεοποιείται. Σταδιακά σχηματίζονται ηφαιστιογενή εδάφη , τα οποία είναι πολύ εύφορα. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι τα εδάφη που βρίσκονται στις πλαγιές των ηφαιστείων και προέρχονται από την ψύξη της λάβας είναι εξαιρετικά γόνιμα. Κάποια ηφαίστεια είναι ενεργά ακόμα και στις μέρες μας. Τέτοια ηφαίστεια είναι τα ηφαίστεια Βεζούβιος και Αίτνα στην Ιταλία αλλά ακόμα και το ηφαίστειο της Σαντορίνης.
Η έκρηξη που έγινε το 17ο αι. π.Χ. εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον των ερευνητών και εξάπτει την φαντασία του κοινού. Η έκρηξη αυτού του ηφαιστείου ήταν αρκετά μεγαλειώδης , που της αξίζει επάξια ο τίτλος του Μινωικού γεγονότος. Το κύριο ερώτημα είναι , αν τελικά όντος αυτή ήταν η αιτία της καταστροφής του μεγαλειώδους αυτού πολιτισμού.
Το θέμα ήρθε πάλι στην επικαιρότητα, μετά τις πρόσφατες ανακαλύψεις Αμερικανών ερευνητών , οι οποίες δικαιώνουν εν μέρει τον αρχαιολόγο Σπύρο Μαρινάτο , που  από το 1939 υποστήριζε πως η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ήταν η αιτία της πτώσης του Μινωικού Πολιτισμού. Εκεί που διαφωνούν οι Αμερικανοί με τον Έλληνα αρχαιολόγο είναι στην χρονολόγηση της έκρηξης. Οι νέες ανακαλύψεις την τοποθετούν στο 1645-1650 π.Χ., δηλαδή 150 χρόνια νωρίτερα από την εκτίμηση του Σπ.Μαρινάτου. Τη χρονολογία αυτή έχουν υποδείξει από το 1987 Δανοί επιστήμονες που ανακάλυψαν τη θηραϊκή τέφρα στους πάγους της Γροιλανδίας!
 Όπως γράφει η εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», ο Κ. Φλόιντ Μακόι, καθηγητής της γεωλογίας του πανεπιστημίου της Χαβάης, μελέτησε εκτενώς την ιστορία του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Επισκέφθηκε πολλές φορές τη χώρα μας, συνεργάστηκε με Έλληνες συναδέλφους του και πραγματοποίησε γεωλογικές έρευνες στο νησί και στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου.
Έτσι, πριν λίγο καιρό, ολοκλήρωσε μια εργασία, στην οποία ουσιαστικά επιχειρεί να κατανοήσει τις συνθήκες της μεγάλης έκρηξης. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, η έκρηξη ήταν σφοδρότερη από όλες τις άλλες που γνωρίζουμε τα τελευταία 10.000 χρόνια. Ήταν της τάξεως των επτά (7) βαθμών έναντι των έξι (6) που είχε υπολογιστεί μέχρι πρότινος, γεγονός που πολλαπλασιάζει την ισχύ της, ενώ οι συνέπειές της στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου διήρκεσαν αιώνες ολόκληρους.

Το χρονικό της έκρηξης Το 1650 π.Χ. η Σαντορίνη, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι αποτελούσαν ένα νησί, το οποίο υψωνόταν περίπου 1200 μέτρα επάνω από τη θάλασσα. Επιστήμονες πιθανολογούν ότι μήνες ή και χρόνια πριν από την έκρηξη μπορεί να προηγήθηκαν μεγάλοι τεκτονικοί σεισμοί, οι οποίοι ήταν καταστροφικοί για τον χώρο του Νοτιοανατολικού Αιγαίου. Εν πάση περιπτώσει λίγο πριν τη μεγάλη έκρηξη, το ηφαίστειο προειδοποίησε με σεισμούς, ίσως και με μερικές μικρές ηφαιστειακές εκρήξεις. Όμως το καθαυτό γεωλογικό γεγονός εκτιμούν σήμερα οι ηφαιστειολόγοι διήρκεσε εβδομήντα δύο ώρες. Στο διάστημα αυτό μέσα από τον κώνο του ηφαιστείου εκτοξεύθηκαν εκατομμύρια τόνοι ηφαιστειακής τέφρας, λάβας και πετρωμάτων (με ταχύτητα 1.000 χλμ. την ώρα – όση περίπου και η ταχύτητα του ήχου. Ο κώνος άδειασε και κατέρρευσε. Το μισό νησί 83 τετρ. χλμ. ορεινής γης εξαφανίστηκε. Ό, τι απέμεινε ήταν τα τρία νησιά που υπάρχουν μέχρι και σήμερα. Κατόπιν  το ηφαίστειο ησύχασε.

Αυτή η τεράστια έκρηξη έλαβε χώρα στη νήσο Στρογγύλη. Έχει υπολογιστεί ότι  ο όγκος των υλικών που εκτοξεύτηκαν ήταν περίπου 60 κυβικά χιλιόμετρα. Τα δεδομένα αυτά κατατάσσουν αυτή την έκρηξη ως δεύτερη μεγαλύτερη έκρηξη στην ανθρώπινη ιστορία , μετά από αυτή στο ηφαίστειο Ταμπόρα στην Ινδονησία το 1815.
    Η πρώτη κλασσική χρονολόγηση της έκρηξης , βασίστηκε σε συγκριτικές μελέτες της τεχνικής των αγγείων που βρέθηκαν στον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου και σε Αιγυπτιακές πηγές και είχε εκτιμηθεί ότι η έκρηξη του ηφαιστείου είχε συμβεί το 1500 π.Χ.
    Οι απόλυτες χρονολογήσεις όμως , που έγιναν με βάση το ραδιενεργό άνθρακα , την δεντροχρονολόγηση και την παγοχρονολόγηση, μετατόπισαν την έκρηξη 100-150 χρόνια παλαιότερα. Όμως η πλέον πρόσφατη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα ενός κλαδιού ελιάς , που θάφτηκε από την τέφρα της έκρηξης , την τοποθετεί την ημερομηνία μεταξύ 1627 – 1600 π.Χ. με πιο το πιθανό διάστημα μεταξύ 1613-1614 π.Χ. Περίπου την ίδια χρονική περίοδο είναι και η καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού.
    Το γεγονός ότι δεν βρέθηκε κανένας ανθρώπινος σκελετός κάτω από την τέφρα και τον αρχαίο αποικισμό  , αποδεικνύει ότι υπήρχε μια σειρά από προειδοποιητικές σεισμικές δονήσεις  που εξανάγκασαν τους κατοίκους να φύγουν από το νησί. Πάντως πριν ταφεί ο οικισμός κάτω από την τέφρα είχε γίνει μεγάλος σεισμός και έτσι κάποιοι κάτοικοι επέστρεψαν για να απεγκλωβίσουν άτομα που δεν είχαν προλάβει να φύγουν και για να συλλέξουν πολύτιμα και προσωπικά αντικείμενα. Ο χρόνος μεταξύ του μεγάλου σεισμού και της έκρηξης δεν ήταν παρά κάτι δεκάδες μέρες. Η εκτίναξη δεκάδων κυβικών χιλιομέτρων μάγματος , δημιούργησαν το καλδερικό βύθισμα και τις διόδους μεταξύ Ασπρονησίου , Θρασιάς και Σαντορίνης. Η χρονική περίοδος μεταξύ της έκρηξης και της δημιουργίας της καλδέρας δεν είναι παρά δύο με τρία εικοσιτετράωρα.
    Υπολογίζεται ότι το ύψος του πίδακα της τέφρας ήταν 35 χιλιόμετρα. Αποθέσεις θηραϊκής γης (ελαφρόπετρα) έχουν βρεθεί στην Κρήτη , την νοτιοδυτική Τουρκία , ακόμα και στο Δέλτα του Νείλου. Η μεταφορά της τέφρας προς την ανατολή μας δείχνει ότι οι άνεμοι έπνεαν κατά τη διάρκεια της έκρηξης από τα δυτικά. Μετά την έκρηξη και τον ενταφιασμό της προϊστορικής πόλης ακολούθησε καταρρακτώδης βροχή. Οι ποσότητες των ηφαιστειακών αερίων που συγκεντρώθηκαν στην ατμόσφαιρα προκάλεσαν πτώση , στη μέση ετήσια θερμοκρασία του πλανήτη 30 βαθμούς Κέλσιου για τουλάχιστον 3 χρόνια. Η τέφρα και η ελαφρόπετρα που εκτινάχτηκαν από το ηφαίστειο σκέπασαν τα απομεινάρια της Στρογγύλης , δηλαδή την Σαντορίνη την Θρασιά και το Ασπρονήσι και αυτή η απόθεση , φαίνεται σε μερικά μέρη των νησιών μέχρι και σε 80 μέτρα βάθος. 

Επιπτώσεις στο κλίμα

Όμως μιας τέτοιας κλίμακας ηφαιστειακή έκρηξη , όπως επισημαίνουν κάποιοι  επιστήμονες , υπάρχει πιθανότητα να έχει και άλλες επιπτώσεις. «Η τέφρα , με την βοήθεια των ανέμων , απλώθηκε σε τεράστια έκταση κατακλύζοντας την ατμόσφαιρα επάνω από την Ανατολική Μεσόγειο (έχουν βρεθεί ίχνη στο Δέλτα του Νείλου και του Σουέζ) και σκοτεινιάζοντας για μερικά εικοσιτετράωρα την  ευρύτερη περιοχή. Επίσης , όταν κατακάθισε , μπορεί να κάλυψε και κατέστρεψε τεράστιες εκτάσεις με αγροτικές καλλιέργειες προκαλώντας σιτοδεία , ή να μόλυνε τους υδροφόρους ορίζοντες». Άλλοι επιστήμονες , κάνουν λόγο για πτώση της θερμοκρασίας και αλλαγή του κλίματος. Υποστηρίζουν ότι ενδεχομένως να προκλήθηκε ηφαιστειακός χειμώνας και οι εποχές να εξαφανίστηκαν. Μέσα σε αυτή την κοσμοχαλασιά (που πολλοί πιστεύουν ότι τροφοδότησε τις ιστορίες της Βίβλου για την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο) βρέθηκε η Μινωική Κρήτη. Ο Αμερικάνος καθηγητής Μακόι , σύμφωνα με «ΤΑ ΝΕΑ» υποστηρίζει ότι τα κύματα που έπληξαν το νησί , δημιούργησαν τρομερές καταστροφές σε λιμάνια , στο στόλο και στην ναυτιλιακή οικονομία του τόπου. Άλλοι υποστηρίζουν πως αυτές οι αναταράξεις ίσως προκάλεσαν αμφισβήτηση  των θρησκευτικών και πολιτικών αρχών. Κι αυτό μπορεί να οδήγησε σε κοινωνικές ανακατατάξεις και πιθανών σε εμφύλιο πόλεμο στη γη των Κρητών, σηματοδοτώντας την παρακμή του πολιτισμού τους. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας είναι πεπεισμένο ότι η έκρηξη αυτή ευθύνεται για την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού. Ωστόσο δεν υπάρχουν αποδείξεις για να επιβεβαιώνουν αυτή την γνώμη.
 Όπως λέει η αρχαιολόγος κ. Στυλιανή Ραφτοπούλου , «υπάρχει πιθανότητα η πτώση του Μινωικού πολιτισμού να οφείλεται σε μια πιο σταδιακή μεταβολή , η οποία είχε ξεκινήσει πριν την έκρηξη του ηφαιστείου. Το θέμα είναι ότι δεν μπορούμε να συνδυάσουμε με απόλυτη βεβαιότητα στοιχεία αρχαιολογικά και γεωλογικά ή ηφαιστειακά. Η μόνη ελπίδα είναι να κατορθώσουμε να χρονολογήσουμε κάτι με ακρίβεια. 
Ας δούμε σχετικό απόσπασμα από το αρχείο της ΕΡΤ για την καταστροφή των Μινωικών ανακτόρων πατώντας στον παρακάτω σύνδεσμο:
Ελλάδος Περιήγησις

Το ηφαίστειο και οι ξένοι
Ο Abba Pegues ήταν ιησουίτης ιερωμένος που δημοσίευσε ένα βιβλίο για τη Σαντορίνη το 1840. Είναι ένα έργο ιδιάζον που διαπνέεται από ισχυρή θρησκευτικότητα και έντονα πολεμικό ύφος, επιμένει σε μια περιγραφή του νησιού κατά την παράδοση των περιηγητών των προηγούμενων αιώνων. Κύριο ενδιαφέρον του βιβλίου είναι η ιστορία και η συνεισφορά του Τάγματος των Ιησουιτών στη Σαντορίνη, το οποίο διαδέχτηκαν αργότερα οι Λαζαριστές. Στόχος του βιβλίου είναι να αποδείξει πως η πίστη των καθολικών είναι ανώτερη από αυτή των ορθοδόξων «σχησματικών» και ότι θα έπρεπε οι δεύτεροι να επιστρέψουν στην σωστό καθολικό δόγμα. Το ηφαίστειο και οι εκρήξεις του συσχετίστηκαν με τον φόβο, τη θρησκευτική συγκίνηση που αυτές προκαλούσαν, τη μεταφυσική απειλή, την τιμωρία του θεού για τις αμαρτίες των «σχισματικών». Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι λεπτομερέστερες περιγραφές των εκρήξεων, από το 15ο αιώνα και εξής, έγιναν από πατέρες ιησουίτες – όπως του Richard (για το 1650) και του Père Gorée (για το 1707). Αξίζει να αναφερθεί ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή που η Ελλάδα δεν αποτελεί ανεξάρτητο κράτος και οι ανταγωνισμοί μεταξύ των θρησκευτικών δογμάτων δεν είναι παρά αντανακλάσεις των γενικότερων ανταγωνισμών που υπήρχαν μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Τα πράγματα αλλάζουν αισθητά το 1866 όταν καθολικοί και ορθόδοξοι προύχοντες και έμποροι συνεργάζονται με τους Έλληνες και ξένους επιστήμονες χωρίς εμφανείς εχθρότητες. Πιθανότερα η αλλαγή του τρόπου αντιμετώπισης να οφείλεται στο σταδιακό εξαστισμό της Θήρας, στις διεθνείς σχέσεις που έχουν στο μεταξύ αναπτυχθεί (μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους το 1833). Η ύπαρξη αυτού του γεωλογικού περιβάλλοντος, στη συγκεκριμένη περιοχή, έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η καλλιέργεια της γης, η αρχιτεκτονική, το λεξιλόγιο και η αυτοσυνείδηση των κατοίκων περνά μέσα από αυτή την ιδιαίτερη κατάσταση. Ακόμα και στις μακρές περιόδους ηρεμίας, η παρουσία αυτή σημάδευε θετικά ή αρνητικά τη ζωή των κατοίκων της περιοχής.
Οι Θηραίοι και το ηφαίστειο

«Μα κι ο καπετάνιος που την κουμαντάρει και την διαφεντεύει είναι ένας τζαναμπέτης και κακορίζικος αρχιπειρατής. Ένας κακομούτσουνος κι αιμοβόρος είνε και τονε λένε Βουρκάνο, που σαν τύχει κι ανάψει το τσιμπούκι του, βγάζει απ’ τα ρουθούνια του φλόγες πύρινες κι ατμίδες καπνού και σαν τεντωθεί τρέμει η γης κι η οικουμένη. Για τούτο, σαν αγναντέψεις το παράξενο ετούτο νησί απ’ τη μεριά το πονέντε φόβος απερίγραπτος και δέος θανάτου σε κυριεύει, γιατί λες: ανή κάμει, πως ξυπνήσει ο τρομερός αυτός δράκοντας, δεν είσαι και τόσο σίγουρος για την ύπαρξή σου. Αφότις, μ’ όλη τη σοφία και γνώση, που απόχτησε ο άνθρωπος, δεν είνε σε θέση να προλάβει κι ούτε μπορεί να καταπονέσει το θυμό και την οργή αυτουνού του ανήμερου θηρίου, που λέγεται: σεισμός. »
Πάνδημες ήταν οι λιτανείες που λάμβαναν χώρα, όταν γινόταν σεισμοί, ο κλήρος πρωτοστατούσε σ'αυτές τις λαϊκές συγκεντρώσεις και συμμετείχε στη γενικότερη συγκίνηση του πλήθους. Μέσα και έξω από τους ναούς, με μορφή δεήσεων και μεταφορά λειψάνων, εικόνων, σταυρού κ.λ.π. και με τελετές ευχελαίου. Αίτιος του σεισμού θεωρούταν μόνο ο Θεός που επιβλέπει τον κόσμο. Είναι φανερό ότι προσπαθούσαν με κάποιους τρόπους να προβλέψουν τα έκτακτα φυσικά φαινόμενα και ιδίως τα απειλητικά, παρατηρώντας τους «οιωνούς» από το φως του ήλιου, το πέταγμα ή το κρώξιμο των πουλιών, το φεγγάρι, οι άκαιρες φωνές των ζώων, κτλ. Οι εκτεταμένοι θάνατοι ψαριών και πουλιών, αποτελούσαν σημεία που λάμβαναν πολύ σοβαρά υπ'όψη τους. 

Παλαιά και νέα Καμένη
Μετά από την έκρηξη η λάβα πάγωσε και έτσι δημιούργησε δυο νέα νησιά , την παλαιά και την νέα Καμένη.
 

Νέα καμένη     Η Νέα Καμένη ή παλιότερα και Νέα Καϋμένη, "το ηφαίστειο" για τους ντόπιους, είναι ηφαιστειογενές νησί στο κέντρο της καλδέρας της Σαντορίνης, το οποίο άρχισε να δημιουργείται το 1570 (ή 1573), με την δημιουργία αρχικά της Μικρής Καμένης. Η έκταση του σήμερα είναι 340 εκτάρια και το ψηλότερο σημείο του είναι 127 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.     Σήμερα στο νησί εκδηλώνεται ατμιδική δραστηριότητα, στην κορυφή και ανατολικά του κρατήρα του Γεωργίου, ενώ κατά μήκος των ακτών του υπάρχουν θερμές πηγές.     Έρευνα επιστημόνων του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, η οποία διεξήχθη το 2006, έδειξε ότι σε περίπτωση που γινόταν ηφαιστειακή έκρηξη στην περιοχή των νησιών Παλαιά και Νέα Καμένη μέσα στο 2006, αυτή θα είχε αρκετή ενέργεια για να διαρκέσει περισσότερο από 2,7 χρόνια και να φτιάξει ηφαιστειακό θόλο με ύψος 115-125 μέτρα.     Στα δύο νησιά, Παλαιά και Νέα Καμένη, υπάρχει σήμερα ολοκληρωμένο σύστημα παρακολούθησης της σεισμικής δραστηριότητας και δεκάδων άλλων παραμέτρων, το οποίο έχει εγκατασταθεί από το Ινστιτούτο Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου Σαντορίνης(Ι.Μ.Π.Η.Σ.). http://minoan.yolasite.com/catastrophe.php

Παλαιά Καμένη Η Παλαιά Καμένη, ή παλιότερα και Παλαιά Καϋμένη, είναι μικρό ηφαιστειογενές νησί στο κέντρο της καλδέρας της Σαντορίνης, το οποίο άρχισε να δημιουργείται με ηφαιστειακή έκρηξη μεταξύ 46-47 μ.Χ., με την δημιουργία αρχικά του νησιού Θεία. Η έκταση του σήμερα είναι περίπου 60 εκτάρια και το ψηλότερο σημείο του είναι περίπου 98,5 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Κατά μήκος των ακτών εμφανίζονται πολλές θερμές πηγές και κατά την διάρκεια του καλοκαιριού μεγάλος αριθμός τουριστών επισκέπτεται το νησί προκειμένου να κολυμπήσουν στα κίτρινα - από το θειάφι - νερά. Η κυριότερη θερμή πηγή του νησιού βρίσκεται στον όρμο του Αγίου Νικολάου.